Tržišta kapitala: Istorijske informacije o padovima i krizama na tržištu

Postoji nekoliko teoretskih definicija o finansijskoj krizi. Jedna od njih je Goldsmithova, koja kaže da je finansijska kriza oštro, kratko i ultraciklično pogoršanje svih ili većine parametara: kamatne stope, cijene dionica  i nekretnina, što vodi do komercijalne nesolventnosti i bankrota finansijskih institucija.

Ekonomska kriza se nikada ne pojavljuje kao izolovana kriza ekonomskog sektora, nego se tipično pojavljuje kao sektorska kriza koja se naknadno širi u druge sektore. U tom smislu, kriza tržišta kapitala ne bi trebalo da se posmatra u izolaciji. Onа obično nastajе usljed dublje ekonomske ili finansijske krize ili njihovog uzroka. Finansijska kriza se obično pojavljuje kao kriza povjerenja, kriza zbog unutrašnjih ekonomskih ili političkih slabosti ili kao rezultat nesavršenosti u funkcionisanju međunarodnih finansijskih tržišta. Dokazano je u praksi da je kriza fenomen koji se pojavljuje u svim ekonomijama i da se država na kraju uključi u rješavanje.

Akcije u krizi (u smislu sprečavanja, upravljanja krizom i ublažavanja negativnih efekata) objašnjavaju  se međunarodnim politikama i strategijama, na osnovu četiri vektora tržišnih prioriteta, viz. globalni informacioni simetrični sistem (A), politike supervizije (B), mehanizam intervencije (C) i globalna makroekonomska supervizija i mehanizam prilagođavanja (D). Sljedeći grafikon predstavlja funkcionalni model finansijske krize:

Izvor: Popa C. Cătălin, Functional Overview of Financial Crisis Development and Propagation, Knowledge Based Organization 2008 International Conference

U razmatranju finansijske krize, najbolji način je početi sa informacijom o aktuelnoj finansijskoj krizi. Na samom početku sadašnje finansijske krize, u roku od samo nekoliko sati, dionice u Wall Streetu su izgubile gotovo 1,2 milijarde USD, dok su vodeći indeksi pali kao nikada ranije. Dow Jones je pao za 6,98%, to je njegov najveći dnevni pad u istoriji. Standard & Poor's 500  je pao za 7,2%, to je najveći iznos od pada berze 1987, dok je NASDAQ izgubio 9,14% što nije zabilježeno od 2000. i pojave takozvane tačka-com krize.

Skala gubitaka zbog propasti finansijskih institucija i drastičnog pada vrijednosti dionica (Dow Jones je izgubio oko 25% u toku protekle godine) već svrstavaju hipotekarnu krizu iz 2008. među najveće finansijske krize u istoriji.

Finansijsko tržište BiH je vrlo mlado i tek počinje da se razvija. Sve manje krize i problemi koje su nastali tokom 10 godina njegovog postojanja mogu se pripisati trnovitom putu nastajanja i razvoja. Na kraju prošlog vijeka, BiH je prošla kroz proces privatizacije javnog vlasništva koji je dominirao finansijskim tržištem u tom periodu. Dobar indikator razvoja finansijskog tržišta u BiH je činjenica da nema tržišta novca, dok Centralna banka BiH ne učestvuje u plasiranju ili kupovini vrijednosnih papira, a finansijsko tržište BiH je podijeljeno po entitetskoj granici. Može se tvrditi da su tržišta kapitala ovdje još uvijek u inicijalnom periodu evolucije, što je praćeno turbulentnim događajima. Međutim, pošto je sadašnja finansijska kriza globalna, ona nije zaobišla ni finansijska tržišta u BiH. Cijene svih dionica na berzama u BiH su pale na najniže nivoe, kao što su i berzanski indeksi, dok je trgovanje palo na ekstremno nizak nivo, iznoseći samo nekoliko stotina hiljada dolara čak i u najboljim danima.

Zbog toga bi bilo najbolje da se da kratak opis deset najvećih padova na Wall Streetu, najpoznatijem  i najvažnijem finansijskom tržištu na svijetu,  u proteklom vijeku:

• Pad iz 1901-1903.- najstariji zabilježeni pad berze doveo je do pada vrijednosti dionica za 46,1%. U to vrijeme, Amerikanci su prosječno živjeli 47 godina i 95% američkih žena je radilo kod kuće.
• 1906-1907. - poznato u SAD kao «panika iz 1907.», što je prisililo Vladu da interveniše s tada nevjerovatnim iznosom od 36 miliona USD. U 665 dana, investitori na berzi su izgubili oko 50% svojih portfolija.
• Kriza 1916-1917.- u toku Prvog svjetskog rata, vrijednosti dionica su pale za oko 40%. Sve je počelo 1916, kada je indeks počeo da pada sa 110,15. To je trajalo duže od godine i zaustavilo se na 65,95 19. decembra 1917.
• 1919-1921. - nakon što su berze doživjele rast, nakon kraja Prvog svjetskog rata (cijene dionica su porasle 51%), uslijedio je nagli pad. Tokom 660 dana, cijena vrijednosnih papira je pala 46,6%.
• 3. 9. 1929. - 13. 11. 1929. - iako je to bila najkraća kriza koja je pogodila berze US, nije bila nimalo manje bolna. Tokom dva mjeseca, investitori su izgubili gotovo pola investiranog novca, 47,9%. Pad na berzanskom tržištu je obilježio jedan težak period za ekonomiju SAD - Velika depresija.
• 1937-1938. - baš kada su investitori počeli da se nadaju da je Velika depresija iza njih i da je tržište na putu oporavka, strah od rata i neki skandali na Wall Streetu su doveli do pada cijena dionica za 49,1 posto.
• Veliki pad iz 1932. - pad nad svim padovima, kada su u 813 dana dioničari izgubili čak 86% investiranog novca. Milioni ljudi su ostali bez posla, a posljedice su se osjećale širom svijeta. Za potpuni oporavak je bilo potrebno 22 godine, do 1954.
• Pad 1939-1942.- uzrok je bio japanski napad na Pearl Harbour. Kriza je trajala 959 dana, a investitori su izgubili 40,4% investiranog novca.
• Kriza 1973-1974. - trajala je 694 dana i bila je pojačana Vijetnamskim ratom i skandalom Watergate. Učesnici na berzi su pretrpili gubitak od 45,1%.
• Pad berzi 2000-2002. - kombinacija pucanja balona tačka-com krize i  terorističkog napada od 11. septembra bila je katastrofalna za indeks industrijskog prosjeka Dow Jones (DIJA), koji je pao sa 11,792,98 na 7,286,27, pošto su dionice izgubile 37,8% svoje inicijalne vrijednosti. Kriza je trajala rekordnih 999 dana, od sredine januara 2000. do 10. septembra 2002.